STANDARDIME ROMANI QHIB
| Írta: Selahetin Kruezi |
| 2014. május 13. kedd, 18:44 |
Paluno shelbersh, o Roma jivdipaya ano yekh than thay rashtrenga demokratizipaya, barilo o mangipa vash te siklolpe i Romani qhib ano shkole.
May anglal gandisalo te siklolpe i Romani qhib sar dayaki qhib ko fakultativuno niveli, napal sar dayaki qhib agyahar sar siklona o yaver piri daki qhib jik sar finala te siklolpe i Romani qhib ano universiteti thay te ovel siklovipa sa pi Romani qhib othe kote si shayipya.
Numay, o Roma jivdindoy ano yaver yaver rashtre, asavko siklovipasko organizipe ovela phare.
Ano disave rashtre, kote o Roma jivdinena ano Romane mahale, asavko siklovipasko organizipe ovela po loko, jik ano yaver thana, kote si o Roma himime mashkar yaver thema, e siklovipasko organizipe ovela po phare.
Siklovipasko organizipe pi Romani qhib kerya vash te hraminen o Roma pustika mangindoy te oven yekh e yaver themensa.
Ani sakoya rashtra nikiste yekh vay disave jande Roma vay aktivistya kola ano pere humanitarune aktivitetya thovde vi e Romana qhibyako siklovipe.
Agyahar hramisale disave pustika vash te siklolpe i Romani qhib, kola sar kotar kvaliteti agyahar vi kotar reyaliteti nani pashe odoleya so manglape te keryol numay asavke inisiyative kerde te gandinen o Roma thay te keren diskusiya sar shay te keryol yekh yekhutno sistemi kote ka siklolpe i Romani qhib ano Sumnal.
Vash te keryol asavko yekh sistemi, manglaype te analizirinyon sa Romane diyalektya thay te keryol yekh standardimi Romani qhib koya ka pashlol, sar sa Romenge, agyahar vi (so si may semno) e Romana gramatikake.
Kana vakarelpe vash Romana qhibyako standardipe edeya var but Roma vay gaje kola kerena buti e Romana qhibyaha vay kola mangena te keren i qhib standardimi aqhona thay ajukarena te kerel jiko vash olenge akava shukaripe.
Akate dikhola so asavke jene vi te sine lele bare titule vash Roma thay Romana qhibyako janipe, nani gatisarde kotar janipe te keren diskusiya vash akaya tematika.
Akala jene sare pere butya hraminde pi gajikani qhib odoleske olengo janipe si naqalardo vash te keren i qhib standardimi.
Aqhona but hari Roma kola shay te keren akaya buti sar manglape numay ji adive mashkar Romengo respektipe sine ano tele niveli agyahar so sakova Rom vi te shunya yaverkaski ideya mangela te muthavel so si oleski thay agyahar nashela vay nashalela e yaveren kola shay te oven konkurentya ani akaya tema.
Asavke Roma mangena o standardipe e Romana qhibyako te ovel ano olengo diyalekti bi gandimoy vash qhibyaki gramatika.
Tate so sine vi angle but tentative te keryol i Romani qhib standardimi, angluni seriyozuni tentativa vash te keryol i Romani qhib standardimi ali kotar Dr.Marcel Courtiade andar Fransiya ( po buhle vash yaver tentative ani pustik ” O Roma thay Romani Qhib”).
Akava Romologi kova rodinya Romengo vakaripa, telyarya yekh bari revolusiya vash te keryol i Romani qhib standardimi thay oleski parola ”Sakova Rom ka hraminol yekh thay sakova Rom ka drabarol ano poro diyalekti” kerya te pakyan o Roma oleska ideyake thay e Romemgo napinjaripe shukar e Romana qhibyaki gramatika kerya vash te daran te mamuyinen oleska ideyake.
Khonikaske na gelo pa godyate te gandinen so o Marcel Cortiade kerela politika sar e Romensa ayahar vi e Romana gramatikaya. Akaya Marceleski politika palo 4.
IRU kongresi nikisti ano dud, soske ji odole vakteste o Roma hramindoy sakova ano poro diyalekti na lenaype Romana qhibyaka gramatikaya seriyoziteteya. Palo akava kongresi o Roma lele te gandinen yaverqhane thay lele te na pakyan e Marceleska politikake. Te muthava hari akaya politika:
1. Ko Romano vakaripe disave Roma kana vakarena ko k yavera vakarna ko q, sar misal o alava kher thay qher. Asavke situvasiyende o Marceli ano poro sistemi hraminela kher thay dikhyol so akate dela priyoriteti e k vakaripaske.
Numay, kana o konsonanti k arakhlola mashkar alava edeya var lela yekh hram q kova manglape te drabaryol sar k vay č (srbikane) phandlo e diyalekteya ko sar vakarla.
Numay, te dikhlem kotar avena akala alava edeya var ka dikhyol i politika, sar misal: tuke thay tuće hraminela sar tuqe. Ji akate sa si shukar numay kana dikha kotar avela akava alav edeya var ka dikha so akava alav avela kotar puqipa kaske.
Akate dikha so duy agorune hramya e alaveske kaske si ke thay o iripe maglape te ovol ke, tuke a na tuqe.
- Kaske ka de akala mare?
- Tuke.
Agyahar vi ano puqipa: kaski, kasko, irinelpe: olaki, olako.
2. Ko alava gelum thay jelum sar shunyona ko yaver yaver diyalektya lela o vakaripa ko g sar gelem. Numay, kana o hram arakhlola mashkaro alav edeya var lela q ko than e hramesko g vay j kote putardo dikyola i politika.
Akala si numay disave variyante kolensa o Marceli hovavya e Romen vay kerya politika sar Romensa agyahar vi e Romana gramatikaya.
Vash te muthavav e Romenge odova so si qaqipe ki Romani qhib, anglo but bersha hraminyum yekh tikni pustik “ Standardizuyimi Romani Qhib” kote muthavyum numay odova so si may semno vash te keryol i qhib standardimi.
Sa o hramipe thovyum ano Internet te dikhen sare bilovesko vash te siklon odova so si qaqipe numay o Roma vi kay dikhle odova, khonik na mangla te del phiko, na odoleske so si o sistemi doshalo numay odoleske so namangnay te pelaren peste.
Palo but bersha sa odola kola na dende phiko mere gandipaske vash standardimi Romani qhib kedinyona ani Sarayeva (Bosna 30. 07. 2011.) ko qekat e Dr.Rajko Juriqeya thay anena pratsav te keryol i Romani qhib standardimi.
Akaya buti dendili e Dr.Rayko Juriqeske thay Dr.Latif Demireske thay ko agor nikisto sa odova so me vakaryum ani miri tikni pustik “Standardizuyimi Romani Qhib”.
Vash te na keren shel po shel sar me vakaryum ol lele sa e srbikani abeceda sar Romani thay agyahar popale nashte e reyalitetesta.
Ani pustik “ Standardizimi Romani qhib” hramimi kotar Dr.Rayko Juriq pi Srbikani qhib, (dikhyol so holasalo e Latifeya, soske hramindoy korkoro o sistemi) anela akala pratsava kola jando vay bijando peravela piri “Romani Gramatika” hramimi pi Srbikani qhib, nakhavdi kotar Aliya Krasniqi pi Romani qhib ko Gurbet diyalekti.
Ka muthavav numay disave pratsava kola arakhlona ani miri pustik kolen lela o Rayko Juriq kova mamuyisalo mange angle but bersha jik akana mamuyisalo vi peske.
Vash te ovel i Romani qhib standardimi phenela so manglape te lelpe o vakaripa kola vakarena ko:
K po than e Q ( kerel a na qerel);
T po than e C ( tikno a na cikno);
Kh po than e Qh (kher a na qher);
Qh po than e Sh (qhib a na shib );
G po than e j (gili a na jili) );
D po than e j (dive a na jive);
J po than e Dž ( jivdo a na dživdo);
L po than e Lj ( lil a na ljil )…
Dikhindoy sa akava so hramisalo thay sa odova so rodinyum ano hramipe kotar yaver yaver diyalektya, anyum pratsav te muthavav po pobuhle vash mo gandipe sar te keryol i Romani qhib standardimi gandindoy so si akana i samay.
Janindoy so si but phare te pheryol sa Romengi godi vash te siklon yekh yekhutno sistemi (o Roma namangena te nashalen pere diyalektya; sakasko diyalekti si olengo persunaluno barvalipe thay garavena sar maybari mangin), vi mange si phare te muthavav akava reyaliteti kova si umaluno.
Phare si vi odoleske so o Roma natherena yekh rashtra kote yekh vakaripe ka ovlay ofisiyaluno thay o diyalektya aqhonay kheresko vakaripa numay vi akana, kana ka ovel yekh yekhutno sistemi shay te garavyon o diyalektya siklindoy vi olen ano universitetya.
Shukar sine te ovlay yekh sistemi kova ka qalarol sakasko diyalekti numay odova nani ani Romani gramatika.
Janyol so vi yaver thema kerde pere qhiba standardime bi qalarde sa diyalektyen thay akaya si naturalikani buti.
Amen manglape te dikha sar kerde o yavera pere qhiba standardime thay vi amen te kera agyahar vash te na ulavyova yaver themyenda.
Interesanto si so amara qhibyako sistemeski umal si but pashe vay myazimo e Turkikana qhibyaha kote vi ani Turkikani qhib si o vakaripa ko diyalektya ko k thay q ( köy-?öy, iki – i?i ) , ko g thay j ( gel-cel, gül-cül) ty. kola vi ol lele vash standardimi qhib o k a na q, o g a na j ty.
Vi kotar avazuno sistemi i Turkikani qhib si but myazimi e Romana qhibyaka avazune sistemeya.
O vokalya khelena but bari rola ano duy qhiba agyahar so o alava kana telyaryona thule-zorale avazeya ol vi agorinyona e thule avazeya, kana telaryona sane- kovle avazeya ol agorinyona kovle avazeya, sar misal Turkikane: kasaba-diz, kelime-alav, kirli-melali, köylü-gavuno ty.
Amen Rodindoy Romana qhibyaki umal-natura arakhlem odova phandipe kova sikavela amende sar manglape te hramina thay te vakara, te manglem te kera amari qhib standardimi thay te ovel yekh hramuni standardimi qhib.
Odoleske odova so ka sikava sar te ovol i Romani qhib standardimi nani amaro sistemi, amen na keryem odova, numay o sistemi kova therela korkori i Romani qhib.
Amen numay rodinyem thay odova so arakhlem manga te sikava odolenge kola najanena thay kola mangena te theren yekh yekhutni standardimi Romani qhib.
ROMANI ABECEDA
Vash te hramina Romane alava, manglape te arakha kola avazya shunyona ani Romani qhib thay sakole avaze te anavkera yekhe hrameya kolaya ka hramina odova avazi. Odoleske may anglal manglape te jana thay te ulava o avazya e hramenda.
Ani Romani qhib, kotar amaro rodlaripe, shunyona 26 – 2 avazya thay akala avazya ka hramina 24 hramensa.
Romana qhibyako hramipe ka kera e Latinikana hramipaya thay akala avazya ka hramina Latinikana abecedaya.
Latinikani abeceda lelem odoleske so o Roma jivdinena ani sakoya Sumnaleski rig thay vi odoleske so i Latinikani abeceda thagaryola ano sa Sumnal sar internasionaluni abeceda.
Romani abeceda nakhela akala niqaya:
Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Sh sh, Tt, Uu, Vv, Yy, Zz.
O minus duy avazya si C thay F kola khuvde ani Romani qhib kotar gajikano vakaripe. Te cidinyem olen, edeya var ani Romani qhib aqhona 24 avazya kola hraminyona 22 hramensa.
Sar dikhena, sakova avazi hramisalo yekhe hrameya numay o avazi Sh hramisalo duye hramensa vash te nasha e semnenda upre vay tele thay drabaryola sar ano misala: shil, shudro, shuko; mursha, trushalo, ushlo ty.
Agyahar o hram L therela duy funksiye thay semnokerela duy avazya, kovlo thay zoralo L.
O avazi L drabaryola kovlo kana araklola anglo hramya-avazya i thay e, sar ano alava: lil, kali, thuli; tele, mule, kale ty.
O avazi L drabaryola zoralo anglo hramya-avazya a, o, u, sar ko misala: laqo, bala, amala; lolo, kalo, mulo; luludi, lugo, luno ty.
Si disave alava kola na pashlona akale sistemeya numay o Roma kola vakarena Romane, nani te theren problem ano drabaripa.
Akava sistemi lelem agyahar sar lelilo vi ano yaver qhiba thay akaleya vi lokyara e abeceda.
Vash te lokyara e abeceda o duyavazya th, ph, kh, qh, na lelile sar yekh hram odoleske so othe shunyona duy avazya thay sakova avazi therela yekh hram.
Sar sakova avazi pi Romani qhib hraminyola ulavde semnova agyahar sar shunyola thay drabaryola agyahar sar si hramimo, akava muthavela so Romano hramipe si fonetikano.
|
Módosítás dátuma: 2014. május 14. szerda, 07:33 |
Nema komentara:
Objavi komentar