Kaski lazh si? - Familijaki historija

Kaski lazh si? - Familijaki historija

Írta: Pató Selam

                

Numa jekh manushnyi som. Savi, kastar e historija las-tar o hakaj, kaj te shaj pinzharel peski familija. Chaches e historija sas doshali? Vaj numa majcine manushenge bezexa shaj iskirisarav pe kodolakokonto, kanak le dulmutane vramengo vudar marav, zumavav andre te dikhav mashkar le phandade garavimata, kaj aba nashtig.

Zhi kaj o 1940-to bersh ando Ungriko Them zurales nashade le romen, ba ando 1941 lengi pozicija majdur rumusardyilas. Le gazhe kris kerde pala kodo, kaj romengo thaj gazhengo rat nashtig kethane te xamisardyol, ande le 1942. bershesko dujto shon vi o protestanto anglunorashaj Laslo Ravas kodi ideologija zurarelas, kaj bezex si le gazhenge te xamisardyon romenca. Ande kadi vrama aba lije te kiden thaj te mudaren le romen, "te uzharen" lendar o them.

Ande kodo bersh sas deshushov bershengi muri mami, thaj atunchi bijandas mura deja. Ande la lumako dujto maripe; pej luma andas la, pala kodo geres mukhlas la. Te na patyal khonyik, kaj voj kamlasas kade... Mulas. Deshuefta bershenges. Mudarde la...

Jekhe trajosa majbut vaj majcerra? Kon ginadasas kodo, kanak ande kodol shtar bersha majbut sar shovshelamije romen mudarde andej Europa le fasistura? Na molas khanchi atunchi jekh romano trajo, thaj inke majcerra molas jekhe shejako zhuvipe, savi biromesa andas jekha shejora pej luma.

Vash kodo trubulas te merel, vash soste sa le romenge, kon mule ande kodol bersha? Dyeso muglya sharavel andre kado pushipe. Dyelo thaj trutno, sar o barr - thaj la vramasa majbut majzuralo avla, sar o gips, andar soste nachol-tar o paji. Sar nachol-tar e speranta, kaj o chachipe inke pe o nuro shaj avel jekhvar... Numa cine memelya den jekh-jekh tikno nuro, ande le somnura, so ashile ande mura dejaki zhelya.

I.

Trubul te nakhas palpale ando vaxt le deshuoxtoto shelibersheske agoreste, kanak andar o Habsburg thagaresko kher avindo Jozef Nadoresko (1) kontakto zurajvelas le ungarikane manushenca. Pe panzhvardes bersha perdal vov sas amare themesko shero, thaj le romenge legendasle Jozef anglunohercegesko dad (2).

Amende numa kade vorbin pala leste le roma: "Amaro Jozef anglunohercego", kaj zhanas, savo but kamelas thaj zhutilas le romen. Aba ternes sityilas romanes, vov ramosarelas o angluno romanoungarikano alavari thaj grammatikaki pustika, so e Ungarikane Zhantrimaski Akademija das avri. Pe majbut shiba ramosardas majbut pustika pala o romanipe thaj pala le romengi folklori, muzika, historija, literatura, shib, patyalipe, trajo. Kidelas le romane tekstura, iskirimata, lila - thaj kidelas krujal peste le romen. Pe peske phuva das lenge khera, butyi, lenge shavorenge shkola kerdas. Kodo kamlasas, te ashon pe jekh than, kaj zhanen baxtales te trajon, kathar na kamen majdur te lingaren. Specialnes feder le lovarenca kerdas butyi, kodolende phandadyilas leski missija, kon grasta kinde-bikinde ando them phirindes, thaj romanes vorbisarde. Anglunes vov zumadas te ginavel len, sodezhene trajon ando them (3).

Ande kodi regija, so ande amari historija si importanti, atunchi aba vi jekh rom na trajilas mashkaral kodol, kan majangle deshe bershenca kathe kethane ginadine, le fashizmoski xolyi sa le romen avri mudarde pe kodo than.

Le Habsburg Thagaripeske jekh majkamlo than sas e Sissi dyiz ando Gödöllo foro, so pala e Erzhebet thagarni bushonas kade. Kothe sas la familijako jekh kotor le Habsburg Thagaripeske agoreste, zhi kaj o paluno momento, kothe kodi vorba reslas len, kaj nyevi politikani struktura bijandilas thaj lengi vrama nachilas. (4) O foro, thaj o than so si krujal kodo pe kodi plajica, atunchi le Miklosh Horthyske kerdyilas, thaj ashilas zhi kaj la lumako dujto maripe. Lesa avile le majkale mulikane vaxta pe le roma! Leski romani-politika analogija sikadas kodolasa, so le naciste Germanijake sas. Ando Ungarikano Them na dikhle jekhformes le romen: ande kadi vrama sas romungrikane grupura le romenge, kon bashavenas le gazhenge, thaj le gazhe bari patyiv dine lenge, kamle len.

Le gazhengi xolyi feder le lovaren reslas, thaj sa romen, kon lingarenas, na beshle pe jekh konkreto than. Kathar o 1928-to bersh ande sa bersha dujvar "romani-razzija" kerde, kethane kidenas len thaj avri shuttine len andar o them, vaj andre phandine len ande kasave khera, kaj zorasa keravenas lenca butyi. Unyi bershesa majpalal zumavenas te len-tar lendar o hakaj, hoj patyivale industrijake butya te shaj keren, thaj e policija trubulas te dikhel le romen, sar kriminalne manushen. Ande kodol bersha ando Gödöllo foro inke numa anglunomujalo sas kodo Laslo Endre, kon majpala sar le themesko statoskosecretari le romenga deportacijako shefo sas. Lesko resin zorasa kamelas te resel: te phanden ande le koncentraciasle lagerura "le kriminalne lovaren", thaj le manushen te keren sterilizacija (so vi kerde chachikanes, ba na sakaj le manushen, pe majbut thana feder le manushnyen). Le kaver slugamujaleski ideja majbengali sas: sa romen, kon si majbut sar shov bersenge, te mudaren sigo jekh specialna kemikalijasa...

II.

Na dur kathar kodi dyiz, kaj zhi atunchi phirenas le thaneske roma, kaj te keren majcine-majbare butya, sas jekh tikno gav. Kothe, ande kodi vrama, kanak le gazhengi majzhungali xolyi majzurales reslas amare anglunohercegeske kamle romen, kerdyilas khamnyi muri terni, shukar, somnakuni mami -, numa kodo nashtig te zhanas aba hajkam nikanak: kastar?! Hajkam na numa le fashistengi kurbaneski bakri sas?

Thaj sar las peste laka gera shejora, mura chorra deja, jekh chacho raj, kon inke ande 1884 bijandilas, thaj lesko rajikano dokumento pe zhukeleski morchi sas ramindes? Thaj leski zhulyi, kon ande 1896 sas bijandi, thaj pala kaste kodi mothonas, kaj lako baropapo jekh but barvalo russiako car sas, kaske familija chorrajvlas, thaj lako dad andar kodo trajolas aba, kaj phirelas ande e luma, pala jekh them pe kaver them, thaj bashavelas, gilyabelas, khelelas le gazhe rajenge, kon o "Nyitvata, natashov, yarushinaxarasho" tituloski produkcija majbut kamle ...

Kade zhuvelas, sar jekh chacho bohemo, perdal khelelas pes pe sorro Europa, pune reslas-tar kaj jekh but dulmutani thaj barvali aristokratikani ostrakicki familija, ande soste ansurimo kerdas la rajasa. Lesko karaktero atunchi parudyilas: ande o rajikano, barvalo trajo trutno kerdyilas thaj bijilesko, peske shavoren bichosa mardas, "kanak na ablyonas kasavo rajikanes, sar o Kham". Kaj te aven andar lende perfekte ostrakicke raja, khere sakon numa germanikanes shaj vorbilas. Ande e nyevi politikani struktura la manusha xasarde penge majdulmutane statusura, kade le mursheske thaj zhulyake pe kadi vrama, kanak pende line mura deja, aba na ashilas majbut, sar lenge intellektualne butya, thaj lengo kher andej Buda -, ande le thagareska dyizaki ushalin...

So shaj das inspiracija atunchi le 57 bershenge inzhenyereske thaj le 45 bershenga sityaricake, kaj pende te len jekhe gere romane chuchanes? Sadujzhene phure sas, perdal trajile la lumako angluno maripe, thaj pasholas aba vi o dujto... Pasholas le romengo bengalo nashavipe, mudaripe, thaj sakonesko, kon len garavelas. Ba vi e dulmutani vrama garadas variso! Kodo, sar amaro Jozef anglunohercego sar shaj zhutisardas lashe trajoste le dural avinde terne bohemes, kaske na numa la muzikate sas baro talento, ba vi peska legendake keripeste, thaj kodoleste, kaj te zhuvel sar chacho raj! Vurma ashile pala kodo, sar o kontakto ashilas mashkar le duj familiji, sar vi e majpaluna Lotharing-Habsburg generacijako raj inkerdas e lashi relacija kodi familijasa, kon peste las mura deja...

III.

Le pushimata kathe inke na resen agoreste, na... Ke e geri romani shejori na korkores, thaj na chorres reslas lende! Jekh bari, rupunenca pherdi lada, thaj jekha romnya ingerdas pesa ande e nyevi familija -, thaj inke dikhasa majpalal, so kaver! Sar te dikhos jekh surrealutni vizija pala kodo, sar shaj zhuvelas kethanes e aristokritikani familija Vicasa, kon nas majphuri, sar kodi zhulyi, kon peste las mura deja. E Vica andar palma drabarelas, duricharelas, kerimata thaj armaja kerelas, thaj kadal sityardas vi mura dejake. Ba na zhanelas uzhipe te inkrel krujal peste, thaj khanchi nas pe pesko than. Butivar sas nervali, majjagaslo sas lako rat, sar akarkasko mashkar le gazhe.

Sebet kodo, sar pala dyeseste pe dyeseste majzurales nashade le romen, thaj but dikhenas lengi familija, trubulas te nashen-tar andar o them. La Sara Fedak aktorinasa kethanes gele avri andar Ungariko Them, garadindes ande jekh bero, so pej Dunyera perdal ando Passau ingerde len. Kaj e ostrakickinyemcicki granyica, ando Engerhartszell garade ando 1944. bersh, kanak nyevardyilas e politikani situacia, thaj lenge palesh trubundas te nashon. Kothe, atunchi xasardyilas-tar le rupunenca pherdyi lada, mura dejako familijako palmukhlipe, so zhi atunchi sako dyes peske jakhenca dikhelas... Le amerikanicke askejra kade muntusarde thaj ingerde len khere kaver ungarikane manushenca kethanes, sar le bakren, kan ingren te shinen; pe le militaricke kamione sakon numa jekh cini trasta shaj inkerdas pesa.

Ande lengo kher, la thagarikana dyizaka rigate, biazhukardi situacia arakhle. Angla kodo, kaj nashle kotar, unzhulipes dine penge kheresko jekh avrutno kotor jekha familijake, kaske nas kaj te zhan: shaj te zhuven kothe, te ferin po kher. Ba e familija andre phagrelas, thaj opre phagrelas vi le shifonya, arakhlas lengo tajnicke dokumentura. Sa guravimata zhangle pala mura dejaki nyevi familija, thaj mita imbisarde lenge: te mukhen lenge o kher, thaj na zhan andej oficija te mothon pala kodo, so zhangle pala lende... Mura dejaki nyevi familija hatyardas, kaj pengo trajo xasaren-tar, te na mukhen-tar o kher, thaj na garadyon-tar palesh varikaj. Kade gele ande jekh durutno, cinoro gavoro, thaj ashile kothe pe majbut bersha pedal.

E Manci, kon barardas mura deja, but bizhaj, zurali thaj lashe jileski zhulyi sas. Sa, trubulas khere, kathar kodol roma kindas, kon pala kher pe kher phirenas thaj bikinenas penge colura, roja, balaja, tigaji. Sa kurkone gelas jekh kruj ando gav, kethane kidas le romane shavorenge, thaj khere najardas len, uzhe gada uradas pe lende, xabena das lenge. Lako gazho, o Pishtu, lashe jakhenca dikhelas sar kerel peski missija, thaj vi mura deja bare kamipesa bararenas. Voj savaxtunes nasvali sas. Bizoralo sas vi lako trupo, vi lako dyi. Jekhe sastyarestar kaver sastyareste phirenas lasa, sebet la arijako paruvipe pe kaver than muchinde, pasha o sanatoriumo, ande Budapeshteski avruni rig, majpala ande le forosko jilo. Pala e tuberkoloza, andar soste sastyilas, endokaditis reslas-tar la, le jilesko jekh mulimasko nasvalipe.

Le phure na numa sebet lako sastyipe kerde sa, penge sa zorasa, ba vi sityarade la, te zhanel te bashavel po pijanino, thaj jekha "tante" inkerde pasha late, kastar e germaikani shib trubulas te sityol. Voj vi gija xasardi sas mashkar duj lumi -, le gazhengi na kerdyilas laki, le romengi aba xasardas-tar... Nas la khanchi, so avlasas chachikanes pesko; numa jekh biagorutno faltimasko hatyaripe, thaj polokes sityilas, sar te pherel andre kuchimatenca o andruno shushipe. Nikanak na vorbisarde pala kodo, kaj e Manci thaj o Pishtu chachikanes lake dej thaj dad si, vaj na. Numa kodo hatyardas: voj kaver si, sar von; na arakhlas mashkar lende pesko than.

E gazhi, sar phurajvelas, pala dyeseste pe dyeseste majtrutni thaj majbijileski kerdyilas lasa. Na

numa ande jekh studio phirelas te sityol keramikano artistipe, ba vi ande jekh fabrika kerelas butyi, kaj skulpturi kerde. E phuri, kon savaxtunes nervali sas, vi khere lasa keradas sa butyi, thaj sako dyes mardas la. Kanak shejori sas, numa jekhvar mardas la: kanak muri dej mangelas te dikhel la familijake dokumetura, fotografiji. Atunchi hatyardas muri dej, hoj so si lenge, kodol naj lake... Gija barilas opre mashkar lende, sar jekh niso, mashkar o oceano - ande jekh nasvalo korkoripe. Sigo siklyilas, kaj te na pushel thaj te na phenel khanchi, numa te keren, so phenen lake; sigo siklyilas vi la gazhako phenipe:

"Kathe o rovipe na zhutil". Thaj vi e Vica numa dikhelas passivnes, so pecil lasa, sar izdral savaxtunes, sar nachol laki zor; ba vi voj phurajvelas, na rodelas konfrontacija... Kon sas voj? Mura dejaki mami? Varikon, kon sa shaj zhanelas pala laki storija...

Le phure rodenas thaj arakhle lake romes, ba voj na zhanelas kodo, kaj na o chacho kamipe thaj le

Devleske droma andine ande lako trajo mure dades. Jekh cerra inke dukhalas lake, sar xasardas lake anglune kamles, kon biboldo sas, thaj pala jekh dyes pe kaver dyes gelas avri andar lako trajo, pala kodo, sar le phure bari thaj guravdi vorba kerde leska familijasa. Ba nas dur kodo dyes, kanak sigo sa hatyardas vi voj...

IV.

Ande jekh bersh jekhvar-dujvar phirav-tar mura dejate thaj mure dadeste. Na majbutivar...

Dukhades zhav lende, sar seruvav man pe le dulmutane vrami, kanak inke shejori somas. Muro dad

nikanak na kamlasas kodo, muri dej te bijanel lestar. Vi shavores na, vi shejora na kamlasas. Manglas te shingrel-tar le rateski lenija, thaj nikanak na jertisardas le trajoske, kaj me bijandilom. Lazhalas man, lazhal vi adyes. Sakanak aminti lelas pe kodo, kaj te na dikhen amen kethanes le manusha. Shaj oxto bershengi somas, kanak majbutzhene pushle mandar: muro dad mulas, vaj muchindas-tar amendar, sar nikanak na diken les manca? Na -, phendom me -, numa lesko trajo kodo pherel andre, sar vazdel jekh dyiz; naj les vrama khanchi kaver te kerel.

Etalo, chachipe phendom... Aba o shtarvardeshto bersh nakhel-tar kodolesa, kaj peske vastenca,

bizhutipesa, korkores andar peski zor jekh dyiz vazdel, ande kodi somnali bari bar, so muri dej andas ande lengo ansurimo. Kodo than majangle le Jozef Nadoresko sas, kathar o 1808. bersh. Lesko majkamlo than ando them, kaj kerdas peske thagarutnipesko centro. Pala lesko mulipe o than leske rakleske, le Jozef anglunohercegeske kerdyilas. Leska zhulya bushonas gija: Klotild, pala late dine le thaneske kodo anav: "Klotildliget". Ande 1985 kerdyilas gata kathe o sastruno drom, pasha soste o anglunohercego kotorardas leski phuv, thaj le somnale bara peske bare manushenge das. O Pilish plaj, ande soste pashlyol kado gav, pala kodo si majpinzhardo, kaj tajnicke zhanglipeske rashaja kerde kathe droma thaj garade xiva ande le plajesko andrunipe, andej phuv. Tela dopash shelibers panzh konventura muchinde kathe thaj funkcionalin

vi akanak ando gav. La Habsburg familijako kaver majkamlo than, vi le Gödölloski plajica pala kado si majpinzhardi, kaj garade dromengi sistema si kerdi ande la plajicako andrunipe, tela e dyiz.

Kamav kado than, soske vi akanak thagarikani atmosfera si. Kamav vi atunchi, te na kamav amari

dyiz, so muro dad vazdel, zhi kaj o adyesutno dyes. Kanak palunes phirdom kothe, angla jekh muchipe somas; po kaver dyes aba perdal gelom pe le themeski granyica, kaj ande jekh majdurutno them te beshav. Phare odyesa kerdom e vizitacija mura dejate, kon majbut si aba kathar eftavardesh bershengi, thaj mure dadeste kon na dulmut sas oxtvardesh bershengo. Numa o Del kon shaj zhanel, kanak shaj dikhas amen palesh... Pustika, luludyi thaj torta ingerdom lenge, sar sakanak, thaj jekh cerra darasa azhukaros o maladyipe; sakanak dukharas jekhavres varisosa, te zumavas te vorbisaras pala e dulmutani vrama...

V.Ba kado dyes kaver sas, sar sa zhi-akanak... Shaj vi ande lende sas jekh cerra dar kodolestar,hajkam maladyuvasa inke vaj aba na... Muri dej angle las le majshukar tejara, taxtaja, rupune roja thaj furkinci, me e torta. Zumadam kontrolla te inkras opre amende, neutralni tema te arakhas la vorbate. Sar vorbisarasas, mure jakha varisar le furkincende astardyile, na zhanglom te cirdav-tar len pala lende. Dikhos-dikhos pe lende le gravirisarde thagarutne manaja, thaj mure gindurengo dopash kotor krujal kodol phirelas. Mothilom mura dejake, hoj komplikacija sas man mure dokumenturenca, sar ande la shkolaki struktura nyevarde e administracija. Pe but vrama perdal rodasas, kaj si e bida, palunes zhanglam, kaj lake anavesa si o problemo. Ande lako bijandutno anav kothe sas: Erzhebet, thaj varikon zumadas avri te mukhel kothar.

- Ahh, ciknyipe si kado! -assajlas muri dej. -Siklyilom, kaj ande muro sorro trajo

problemura sas mure anavesa. Manglinenas te inkren garades muro originalno anav, so sas ramosardo ande mure dokumentura. Nikanak na bushonas man pe kodo, numa kade: Maria. Zumavenas bidikhimaskes te inkren man, te garaven-tar anglal varikon. Daranas, kaj varisavo kontakto shaj kerdyol mange mura ratutna familijasa... -Sar vorbisarelas, e furkinca inkerdes, gestikulacija kerelas peske vastenca. Le khamesko nuro khelelas po rup, pe le manaja... -Zhanes... -phendas, thaj but arija cirdas andre, pala soste bari pauza mukhlas andej vorba. -Garantes tajna trubulas te ashol kodo, kon sas muro chacho dad. Bari lazh shaj sas lesko kontakto mura dejasa, thaj majbari kodi, sar me bijandilom andar kodo. But barvale trubulas te aven, te zhangle te den manca e bari lada rupa, thaj vi kaver: kadi bar, muro palmukhlipe, so angla amende vortakes le Jozef anglunohercegoski sas. Atunchi durarde mange le phure, kanak zhanglom variso pala muri storija. Me somas e paluni; krujal mande sakon zhanelas pala kodi, vi tyiro dad, kon hajkam vi akanak majbut zhanel, sar me. Hajkam anda kado na manglasas majdur te ingras

mure rateski lenija; ke phandel les variso, pala soste numa vov zhanel...

- Sostar phabardan le dokumentura, so ashile pala tyiri dej, kanak majdulmut kamlomas te

rodav o chachipe pala amari histrorija? Ashun; trubus phen mange, akanak, sar tehara muchinava-tar andar kado them, thaj numa o Del kon zhanel, inke maladyuvasa jekhavresa zhuvindes vaj na... Nashtig te mukhes man ande kado bizhanipe...

- Sostar na? Dikhes, me o sorro trajo kade zhuvos; nas man kaver, numa mure sune, vi tuke

numa kodol shaj dom. Tyiro dad kamelas kade, te mukhas o dulmutanipe, thaj te dikhas numa angle. Varisavi kali armaj sharavel ushalin pe amari familija... Hajkam mudaripe; ando meripe, kanak le romen nashade, marhisarde thaj mudarde, khonyik na dikhlas: sostar mulas jekh terni romnyi pala o bijanipe. Baro shajipe si kodoleske, kaj sebet e lazh trubulas te merel, so lasa reslas le barvale rajes, mure chache dades, kon pe mande mukhlas kadi thagarikani phuv, thaj lashe familijate das man, te baraven man opre.

Aba romnyi somas, kanak vi me pinzhardom muri lazhutni storija, so krujal mande sakon zhanelas...

Andej gradurnin, kathar e uzharica, kon atunchi thodas o podo, kanak me kothe sidyardom-tar. "Chorri geri romani shej" - phendas, thaj me anglunes na hatyardom la. Ba sar polokes resle-tar zhi kaj muri godyi lake alava, svato kerdom lasa, la majtelutna personasa, kas numa pinzharos -, thaj kon akanak kade dikhlas pe mande, sar te avos majtelutni vi latar. Sar vorbisarelas manca, andar kodo jekh variso hatyardyolas majzurales: kaj trubuv te lazhav man, ke lazh somas mura originalna familijake, lazh som mura akanutna familijake, lazh si muro trajo. Varisavo shokk reslas man atunchi... Pushlom kathar le phure pala o chachipe, thaj von zurarde kodo, so la uzharicatar ashundom... Vi tyiro dad, zhanelas intrego...

Numa akanak dikhlom, sar po cheri sharade-tar anglal amende le norure o Kham, tunyarikipe

perdyilas pe amende. Varikathar le nuroski jekh sulica shindas andej arija, jekh bare glasosko chokano maladas pej phuv pasha amende, thaj muri dej izdrajlas kathar e biazhukardi strafin. Tele peradas e rupuni furkinca, so klopotuno glaso das sar po marmorutno podo peradyilas. Opre vazdom kothar thaj zhi kaj jekh cerra vrama ande muro vast inkerdom kodi, dikhindes pe late e manaj.

- Kathar si amenge kadal furkinci, roja, shura, thaj muri rupuno taxtaj, andar soste vi zhi

adyeseste majbut kamav te pijav? Kaski manaj si pe lende? - pushlom la.

- Nashtig te aven kaverestar, numa mure chache dadeska familijatar... Kadal ashilas andar le

rupa, so sas andej lada, so xasardyilas ando maripe. Khanchi kaver na andom manca, kanak zhanglom o chachipe pala muri storija. Parudom muro anav, tyire dadesko anav kerdyilas vi muro, thaj kathe avilam lesa. E zhulyi, kon man opre barardas, pe lako mulikano pato vi vorba, vi iskiripe das pala kodo: na som laki chachi shej. Ba lake palune alavenca vi kodo phendas: but lashi shejori somas. Me kade gindinav: duje dejen das man o baro Del. E angluni sas kon bijandas man, e dujti kon barardas man. Ba dad numa jekh sas man, ande muro jilo: kon opre barardas man, thaj zhi kaj o mulipe kade kamelas man, sar te avos leski chachi shej. Najis lenge, najisarav sa trin zhenenge...

Avri sigo lias te brishindel, andre, mura dejake jakha pherdyile asvenca. Hajkam kathar o

serojipe? La dukhatar? Kodolestar, sar zorasa zumadas shukares te vorbil pala lake trajoski tragedija? 

- Zhanes -, vorbisarelas majdur -, kanak o manush phurajvel, majplatniko avla, thaj sama lel

kodo, kaj peske kerel lashipe, kanak zumavel kamipesa te dikhel palpale po trajo. Chaches, shaj shukarav muri storija... O chachipe kodo-j, kaj nikanak na arakhlom muro than ande kadi luma. Mashkar le gazhe kaver somas sar von si, le romendar varisavo dar hatyaros, sar na siklyilom lengo mentaliteto aba sar shejori, numa andrunes som romnyi, muro jagaslo temperamento si lendar. Na zhanav, so kerdyilasas manca, te naj kado than, kaj shaj garadyuvav anglal e luma, ande mande inkerdes varisavo balans. Tyire dadesa sa kerdam, kaj tut te avel rajikano trajo, ba tu but zurali sanas, mura dejako rat sas ande tute but zuralo. Adyes aba kodo trubuv te phenav: majbaxtali san mandar, ke tu sakanak hatyardan, thaj vi arakhlan tyiro than andej luma. Zhanes phutyardi te aves sebet variso, so majbutzhene lazhanas. Ande kadi luma, ande le gazhenge jakha lazh si o romanipe. Muri tajnicki storija inke majbari lazh sas, feder ande kodi vrama, kanak bijandilom thaj shejori somas. Numa jekh pushipe ashilas -, phendas, thaj ande lake vasta kidas le furkinci, tejari, taxtaja, pala kodo opre tordyilas thaj xornes ande mure jakha dikhlas. Me polokhe glasosa pushlom la: - Muri dej, kaski lazh?

-------------------------------------------------------------------------

1) 1776-1847, kaske la Maria Dorottya anglunihercegicatar bijandilas majpala lesko shavo.

2) 1833-1905, kaski zhulyi majpala e Klotild hercegica kerdyilas; latar bijandile pasha lenge rakle vi Erzhebet, Maria Dorottya, Maria Klememtina thaj le duj Klotild Maria.

3) Ando 1893 inke numa kodolen romen dikhle, kaski dejaki shib e romani sas: von 274.940 zhene sas. Mashkar lende aba pe lungo vrama perdal pe jekh than beshenas 243.432 zhene, thaj shtabil butyi thaj patyivalo potyinipe sas 20.406 zhenenge. Deshmiji roma lingarenas inke ande mija karavane, 1122 cerhenca, 1544 grastenca. Ando kaver shtatistikano ginavipe, ando 1909, thaj vi ando 1941, numa kodolen dikhle sar romen, kaski dejaki shib e romani sas. Anglunes ando 1951 kerde kasavo populacijako ginavipe, kaj sar romen dikhle vi kodolen, kon na zhanenas romanes, (romungrura), ba lengo rat thaj identito romano sas.

4) 1914-1918: lumako angluno maripe, 1939-1945: lumako dujto maripe, 1933-1945: le Holokausteski vrama.