KOMENTAR - O POJEDINIM PITANјIMA ZAKONA I PROPISA KOJIMA JE UREĐEN POLOŽAJ NACIONALNIH MANјINA

KOMENTAR

O POJEDINIM PITANјIMA ZAKONA I PROPISA KOJIMA JE 

UREĐEN POLOŽAJ NACIONALNIH MANјINA 

u odnosu na primenu Međunarodne konvencije o ukidanju

svih oblika rasne diskriminacije

Beograd, februar 2011.

Polazeći od Izveštaja Republike Srbije o primeni Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije (CERD) u periodu od 1992. do 2008. godine i izveštaja koje su o primeni ove Konvencije pripremile međunarodne i nacionalne nevladine organizacije : Amnesty International, Rroma Right Centar i Praxis, CEKOR i Regionalni centar za manjine, Zaštitnik građana shodno svojim nadležnostima i praksi ukazuje na probleme koji su uzrok ili pokazatelј neravnopravnosti građana Srbije i koje zahtevaju intervenciju u vezi s njihovim suzbijanjem i otklanjanjem.

Problemi na koje Zaštitnik građana ukazuje pred Komitetom za sprovođenje CERD odnose se na položaj pripadnika nacionalnih (etničkih) manjina i uslove koji zbog nedostatka propisa, njihovog nesprovođenja, nedovolјnih kapaciteta javne uprave pogoduju: neravnopravnosti građana pripadnika nacionalnih manjina, diskriminaciji i društvenim otporima da se pojedina garantovana prava implementiraju. Većina propusta i problema na koje Zaštitnik građana ukazuje, a kojima se narušava ravnopravnost, odnosno jesu ili bi mogli da budu povod diskriminaciji, odnose se na period od kada je ovaj organ ustanovlјen – jul 2007. godine. U vezi s tim viđenje Zaštitnika građana nije njegov konačan izveštaj o primeni CERD već komentar i mišlјenje o propustima i problemima koji su načinjeni u vezi s suzbijanjem diskriminacije.

1. Državni izveštaj ukazuje na stanje zaštite i ostvarivanja prava nacionalnih manjina u periodu od 1992. do 2008. godine i ukazuje na promene koje su se tokom tog vremena dogodile. Napredak koji je država pokazala u vezi s uređenjem statusa nacionalnih manjina i njihove zaštite od diskriminacije je evidentan i na normativnom polјu njegovi rezultati su sadržani u: Ustavu RS (2006), Zakonu o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002), Zakonu o nacionalnim savetima nacionalnih manjina (2009), Zakonu o zabrani diskriminacije (2009) kao i brojnim drugim zakonima i propisima navedenim u državnom izveštaju. Takođe ustanovlјeni su upravni organi koji se staraju o sprovođenju i zaštiti manjinskih prava, a u pravni poredak i javni život uvedene su nezavisna kontrolna tela – Poverenik za zaštitu podataka ličnosti i informacije od javnog značaja, Poverenik za ravnopravnost i najzad Zaštitnik građana, a na nivou AP Vojvodina i Pokrajinski ombudsman. Pristuplјeno je i međunarodnim instrumentima zaštite prava nacionalnih manjina i obnovlјeni su mehanizmi pune saradnje u vezi s praćenjem ostvarivanja prava manjina na osnovu ranije potpisanih i ratifikovanih međunarodnih instrumenata među kojima je i CERD. Ovi podaci pokazuju na opredelјenje države da uredi položaj nacionalnih manjina, štiti njihova specifična prava i omogući im punu ravnopravnost i učešće u javnom životu.

2. Suština zaštite prava nacionalnih manjina ustanovlјena je Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002) koji je u pravnu praksu i društveni život uveo sledeće:




- Usvojena je otvorena definicaja pojma nacionalna manjina koja u skladu s duhom Okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina Saveta Evrope, podrazumeva subjektivne i objektivne kriterijume na osnovu kojih pripadnici nacionalnih manjna određuju svoj stav o tome kojoj etničkoj (nacionalnoj) grupi pripadaju. Shodno tome svaka grupa državlјana RS koja je na njenoj teritoriji zastuplјena u „reprezentativnom“ broju, čiji pripadnici imaju određena specifična obeležja kao što su jezik, kultura, etničko poreklo, veroispovest po kojima se razlikuju od većine i hoće da vode zajedničku brigu o njima predstavlјa nacionalnu manjinu (Član 2. Zakona);
- Ustanovlјena je kulturna autonomija nacionalnih manjina koja podrazumeva mere posebne zaštite prava manjina u onim oblastima koje su značajne za očuvanje njihovog identiteta – obrazovanje, kultura, informisanje i službena upotreba jezika (čl. 9-17);
- Ustanovlјen je pojam manjinske samouprave kroz instituciju Nacionalnog saveta nacionalne manjine (čl 19);
- Uvedene su mere afirmativne akcije (mere za obezbeđenje pune ravnopravnosti) (čl. 4).

3. Ustavom Srbije iz 2006. godine ova prava su inkorporirana u ustavni sistem, a donošenjem Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina (2009) nastojalo je da se uredi položaj manjinskih samouprava, odnosno da se uredi njihov izbor, odrede im nadležnosti, utvrdi njihov odnos sa državnim, pokrajinskim i lokalnim vlastima i reši način finasiranja kulturne autonomije.

4. Uprkos evidntnom napretku koji je vidlјiv na osnovu činjenice da je 2010. godine nakon sprovedenih izbora ustanovlјeno 19 manjinskih samouprava treba ukazati i na određene probleme koji su se pojavili ili bi mogli da se pojave, a proističu iz pomenutih propisa:

A. Pravo na kulturnu autonomiju i shodno tome zaštitu identiteta faktički ostvaruju samo nacionalne manjine koje ispunjavaju uslove iz čl. 2 Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (2002) i koje su izabrale svoju manjinsku samoupravu preko koje ostvaruju ta prava (čl.75, st.3 Ustava RS; čl. 2 Zakona o nacionanim savetima nacionalnih manjina). Shodno ustavno-pravnim rešenjima pravo na kulturnu autonomiju ostvaruju nacionalne manjine koje učesvuju na posebno organizovanim izborima na kojima biraju svoju nacionalnu manjinsku samoupravu, nakon čega se upisuju u javni registar i obavlјaju zakonom utvrđene nadležnosti. Od ovog pravila se odstupilo u slučaju Jevrejske zajednice jer je članom 134 Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina položaj Izvršnog odbora Saveza jevrejskih opština Srbije izjednačen sa položajem nacionalnih saveta: „Izvršni odbor Saveza jevrejskih oština Srbije vrši funkcije nacionalnog saveta, a predsednik Saveza jevrejskih opština Srbije je član Saveta Republike Srbije za nacionalne manjine“. 

Zaštitniku građana se pritužbom obratio građanin pripadnik jevrejske zajednice kojom se pritužio da mu je uskraćeno da  bira i da bude biran u manjinsku samoupravu Jevreja u Srbiji. Građanin je naveo to da s obzirom na to da nije član zajedice jevrejskih opština, a jeste pripadnik Jevrejske zajednice, da nema jednaku šansu da ostvari prava da utiče ili učestvuje u radu manjinske samouprave svoje zajednice, a koja ostvaruju pripadnici ostalih nacionalnih manjina. U ovoj slučaju Zaštitnik građana je imajući u vidu specifičnosti položaja jevrejske zajednice, ukazao nadležnom državnom organu na pritužbu građana i nije vodio dalјi postupak očekujući da će izmenama Zakona ovaj problem biti prevaziđen. Nesporno je da pravo na zaštitu identiteta mora pod jednakim uslovima biti dostupno svima i da svaki građanin koji je baštenik neke etno-kulturne grupe ima pravo da pod jednakim uslovima s drugima odlučuje i učestvuje u očuvanju tog identiteta. Nesporno je i to da u pomenutom slučaju postoje objektivne okolnosti koje otežavaju pripadnicima jevrejske zajednice da odstupe od svoje tradicionalne organizacije kojim je uređen njen verski i kulturni život. Ali sve to ne sme biti prepreka isklјučivanju građana iz zakonom propisanih načina ostvarivanja prava. Zato Zaštitnik građana smatra da izmenama Zakona treba težiti rešenju koje će uvažiti specifične okolnosti i pravo građana na jednakost.

U vezi s ovim je i pitanje – da li su pripadnici nacionalnih manjina koji iz bilo kog razloga nisu izabrali manjinsku samoupravu u neravnopravnom položaju u odnosu na pripadnike ostalih nacionalnih manjina? Naime, pravo na ostvarivanje kulturne autonomije, pa i pravo na državnu podršku kulturnoj autonomiji ostvaruju samo nacionalne manjine koje su izabrale manjinsku samoupravu i registrovale je kod nadležnog državnog organa, ali ne i pripadnici nacionlnih manjina koji ova tela nisu izabrali.

B. U vezi s izborima nacionalnih saveta nacionalnih manjina (manjinskih samouprava) Zaštitnik građana je na osnovu postupaka koji su vodili Poverenik za zaštitu ravnopravnosti i Poverenik za zaštitu podataka ličnosti i informacije od javnog značaja, saznanja od Ministarstva unutrašnjih poslova i pritužbi građana utvrdio da je nadležni državni organ zadužen za organizaciju i sprovođenje izbora manjinskih samouprava podzakonskim aktima doprineo nepravilnostima koje su uslovile zloupotrebe u vezi s upisom i poseban birački spisak za izbor nacionalnih saveta nacionalnih manjina. 
Poverenica za zaštitu ravnopravnosti je ustanovila da je nadležni državni organ izmenom Pravilnika o konstituisanju bošnjačkog nacionalnog saveta narušio načelo ravnopravnosti i donela je odgovarajuću Preporuku koja je sprovedena. 
Zaštitnik građana je doneo Preporuku (16-1725/10) koja upućuje Ministarstvo za lјudska i manjinska prava da pristupe izmenama Zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina kojim bi uredila pitanja upisa u poseban birački sisak i poštovanja prava na kulturnu autonomiju.

C. Zakon o nacionalnim savetima ima i druge slabosti koje uzrokuju da se građani pripadnici nacionalnih manjina u okviru  jedinstvenog pravnog sistema ne nalaze u jednakom faktičkom položaju. 

C.1. Zakonom je predviđeno da se manjinske samouprave biraju isklјučivo na nacionalnom nivou čime je ustanovlјen čvrst centralistički sistem koji pogoduje homogenizaciji nacionalnih manjina, ali i njihovoj društvenoj segregaciji. Problem ovog sistema je što veliki broj pripadnika nacionalnih manjina nije u prilici da ostvaruje pravo na kulturnu autonomiju. Naime, zakonima i propisima je uređeno da se prava nacionalnih manjina ostvaruju i sprovode u jedinicama lokalne samouprave, a ostvarivanje pojedinih kulturnih prava čvrsto je vezano za broj pripadnika nacionalne manjine nastanjenih na određenoj teritoriji (pravo na obrazovanje se neposredno ostvaruje ukoliko se najmanje petnaest roditelјa opredeli da njihova deca pohađaju neki od vidova nastave; pravo na službenu upotrebu jezika i pisama nacionalnih manjina ostvaruju pripadnici nacionalnih manjina koji na teritoriji jedinice lokalne samouprave ostvaruju 15% stanovništva...). Međutim, uticaj građana pripadnika nacionalnih manjina na ostvarivanje kulturne autonomije je ograničen samo na pravo da biraju svog predstavnika u centralnu manjinsku samoupravu. Na taj način pripadnici disperziranih nacionalnih manjina (Romi) i pripadnici nacionalne manjine koji su nastanjeni izvan tradicionalnog manjinskog kulturnog centra ne ostvaruju i ne mogu da utiču niti na donošenje odluka o sadržaju kulturnu autonomiju koja im je Ustavom i zakonom priznata, niti o njenom ostvarivanju u lokalnoj zajednici u kojoj žive.

C.2. Član 71. zakona o nacionalnim savetima nacionalnih manjina uređuje da pravo kandidovanja izbornih lista na izborima za nacionalne savete nacionalnih manjina imaju i političke stranke nacionalnih manjina. Ovo rešenje nije primenjivano u komparativnom pravu u regionu, a njegova primena tokom prvih izbora za nacionalne savete 2010. godine ukazali su na to da su povolјnije uslove za sprovođenje kampanje i izbora imali pripadnici nacionalnih manjina koji su članovi ili su podržavali politički program neke od političkih stranaka nacionalnih manjina. Pravo na političko organizovanje nacionalnih manjina je legitimno i Zakonom o političkim strankama (čl. 3) definisan je položaj političke stranke nacionalne manjine ali ono nije usko vezano za etno-kulturnu dimenziju. Naime, razlozi zbog kojih se građani udružuju u političku stranku nacionalne manjine su širi od zaštite kulturnog identiteta i povezani su ideološkim uverenjima, pogledima na ekonomska, socijalna i druga pitanja od interesa za sve građane. Najzad svi pripadnici nacionalne manjine ne moraju da dele iste političke ideje i opredelјenja. 



Međutim, većina pripadnika nacionalnih manjina deli zajednički interes i brigu za očuvanje identiteta i trebalo bi da imaju jednake uslove i pristup za ostvarivanje ovog prava. Zakonsko insistiranje na tome da političke stranke nacionalnih manjina budu nosioci izbornih lista pogoduje politički organizovanim grupama pripadnika nacionalnih manjina i generiše nejdnakost u efektivnom pristupu pravima.

D. U vezi s tačkom C.2. su i Zakonom o izborima narodnih poslanika (2006) priznate mere afirmativne akcije na osnovu kojih pojedine nacionalne manjine ostvaruju pravo da učestvuju u radu Narodne skupštine. Čl. 81 ovog Zakona omogućava da u raspodeli mandata učestvuju i političke stranke nacionalnih manjina i njihove koalicije koje su dobile manje od 5% glasova od ukupnog broja birača koji su glasali. Raspodela njihovih mandata se određuje na osnovu principa prirodnog praga, odnosno broj „manjinski“ mandat se određuje prema principu najvećeg količnika (ukoliko je za manjinsku listu glasalo 30.000 birača, a prosečan broj glasova za jedan poslanički mandat iznosi 15.000 glasova, onda ta nacionalna manjina u Narodnojs kupštini dobija dva mandata). Na osnovu primena ovih mera afirmativne akcije u Narodnoj skupštini su izabrani 4 pripadnika mađarske nacionalne manjine, dva pripadnika Bošnjaka i jedan pripadnik albanske nacionalne manjine.  Svi ostali, uklјučujući i Rome koji su brojna nacionalna manjina nisu zastuplјeni u zakonodavnoj vlasti. Poštovanje principa jednakosti i otklanjanje sumnje da mere afirmativne akcije nisu dostupne svim pripadnicima nacionalnih manjina već samo onima koje su demografski snažne i, pre svega, politički dobro organizovane, bilo bi postignuto ukoliko bi se omogućilo da se u parlamentarnom životu obezbedi način za delotvoran uticaj svih nacionalnih manjina. 

5. Pripadnici nacionalnih manjina koji su nastanjeni u AP Vojvodina ostvaruju većinu priznatih individualnih i kolektivnih prava. U ovom delu Srbije postoji tradicija priznanja identiteta manjina i na toj osnovi zaštite njihovih prava. U Izveštaju koji je predala Republika Srbija o primenjivanju CERD navedeni su podaci koji ukazuju na visok stepen ostvarivanja tih prava. Posebnu ulogu u vezi s tim imaju pokrajinske institucije koje vode računa, ali i brigu o stanju multikulturalnosti i ostvarivanju i zaštiti prava nacionalnih manjina. Naravno prostor za unapređenje tog stanja postoji i preporuke koju su Zaštitnik građana i Pokrajinski ombudsman AP Vojvodina uputili u vezi s službenom upotrebom jezika nacionalnih manjina ukazuju na jednu od mogućnosti unapređenja.

U drugim delovima Republike Srbije na žalost nije takvo stanje i pripadnici nacionalnih manjina koji su nastanjeni u centralnom delu Republike ne ostvaruju u punoj meri garantovana prava koja ostvaruju njihovi sunarodnici ili pripadnici drugih manjina u AP Vojvodina. Razlozi tome su brojni, a Zaštitnik građana smatra da se unapređenjem organizacije i rada državne i lokalne uprave može doprineti kako efikasnom ostvarivanju i zaštiti prava nacionalnih manjina, tako i



eliminisanju svake nejednakosti koja posredno može dovesti do pojava rasizma, ksenofobije ili šovinizma. 

Nerazvijeni kapaciteti državne uprave se odnose: a) na nepraćenje ostvarivanja prava; b) nepostojanje mehanizme kontrole sprovođenja zakona i propisa u jedinicama lokalne samouprave; c) neusaglašene zakone i propisa sa međunarodnim standardima, Ustavom i međusobno; d) nedovolјne kadrovske potencijale za ostvarivanje Zakonom utvrđenih nadležnosti u vezi s ostvarivanjem prava nacionalnih manjina; e) neuređivanje finasiranja rada manjinskih samouprava na zakonom propisan način. 

U vezi s pomenutim pitanjima Zaštitnik građana ukazuje na tri nesprovedene preporuke koje je pripremio na osnovu postupaka koje je vodio na osnovu pritužbi građana i manjinskih samouprava:

A) „Slučaj Priboj“: Priboj je multietnička opština u jugozapadnoj Srbiji (Sandžak) u kojoj pored većinskih Srba (68,42%) tradicionalno žive i pripadnici bošnjačke nacionalne manjine (22,46%). Prema Ustavu i zakonu pripadnici bošnjačke nacionalne manjine imaju pravo da u službenoj upotrebi na teritoriji opštine koriste i bosanski jezik. Da bi to pravo ostvarili potrebno je da odbornici u Skupštini opštine Priboj izglasaju promenu čl. 5 Statuta opštine u smislu da je u službenoj upotrebi pored srpskog i bosanski jezik. Uprkos tome što su odbornici, građani bošnjačke nacionalnosti, njihova manjinska samouprava i manjinske političke stranke, postavlјale ovo pitanje na dnevni red Skupštine opštine, odbornici skoro deceniju odbijaju ovaj zahtev ili ne žele da se o njemu izjašnjavaju. Legitimno pravo odbornika koji imaju izvorni mandat da se slobodno, po svojoj volјi izjašnjavaju o pitanjima o kojima odlučuje lokalna skupština bilo bi u ovom slučaju argument da nije reč o pravu koje je direktno uređeno Ustavom (čl. 78) Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina (čl. 11, st. 2), Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisama (čl. 11) i Zakonom o lokalnoj samoupravi (čl. 20. st. 1. t. 32). Zaštitnik građana je Preporukom 16-1566/09 (31. mart 2010) ukazao opštinskim vlastima da preduzmu sve mere kako bi se stvorili uslovi za primenu prava na službenu upotrebu bosanskog jezika i pisma. Preporuka nije sprovedena. 

Višegodišnje odbijanje opštinskih vlasti da primene Zakon i usklade opštinski statut s Ustavom i zakonom ukazuje na strukturni društveni problem i odnos većine prema lokalnoj manjini. U susednim jedinicama lokalne samouprave ovaj problem je prevaziđen i bosanski je u službenoj upotrebi, ali u ne i u Priboju u kojem se održava latentna ali snažna etnička distanca.

B „Slučaj Bratstvo“:  Nacionalni savet bugaske nacionalne manjine je pritužbom ukazao Zaštitniku građana na to da je Ministarstvo kulture, posle više decenija obezbeđenog finansiranja novinsko i izdavačke delatnosti NIU



 „Bratstvo“ na bugarskom jeziku iz budžeta Republike Srbije, od 2009. godine promenilo način finansiranja i donelo Odluku o ukidanju redovne, zakonom utvrđene, finansijke podrške izdavanju publikacija i knjiga na bugarskom jeziku. Zaštitnik građana je nakon sprovedenog postupka doneo Preporuku 16-549/09 u kojoj je zauzeo stav da je stavlјanjem van snage Zakona kojim je bio uređen položaj izdavačke kuće „Bratstvo“ i donošenjem pomenute Odluke ugrožen dostignuti nivo prava pripadnika bugarske nacionalne manjine u vezi sa očuvanjem tradicije i kulturnog identiteta i preporučio Ministarstvu kulture da poštujući ustavno načelo zaštite stečenih prava, utvrdi način i kriterijume za sufinansiranje izdavačke delatnosti NIU „Bratstvo“. Ovaj slučaj je ukazao na to da uprkos istom noramtivnom okruženju postoje bitne razlike u pogledu ostvarivanja pojedinih kolektivnih prava nacionalnih manjina. Naime u AP Vojvodina iz budžeta pokrajine redovno i zadovolјavajuće se finasira izdavačka delatnost nacionalnih saveta sa sedištem u ovom delu Srbije, a nacionalni saveti čije je sedište van pokrajine, među kojima je bugarski, finasiranje ostvaruju sporedično isklјučivo na onovu konkursa Ministarstva kulture.

C „Slučaj delotvorno učešće nacionalnih manjina u obavlјanju javnih poslova“: Po sopstvenoj inicijativi Zaštitnik građana je ustanovio da državni organi ne primenjuju Ustavom i zakonom (Ustav RS, čl. 77, st.2; Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, čl. 21; Zakon o državnim službenicima, čl. 9, st. 3; Zaklјučak Vlade RS o merama za povećanje učešća pripadnika nacionalnih manjina u organima državne uprave („Sl. glasnik RS“, br. 40/2006)) utvrđene obaveze u vezi s zapošlјavanjem pripadnika nacionalnih manjina u državnim organima i ustanovama koje vrše javna ovlašćenja, na osnovu čega je doneo Preporuku 45-218/09 kojom se obratio Službi za upravlјanje kadrovima Vlade RS da preuzme mere iz svoje nadležnosti kako bi se obezbedilo sprovođenje ovog prava pripadnika nacionalnih manjina. Međutim, uprkos tome što je u međuvremenu promenjen Zakon kojim se uređuje položaj državnih službenika i što su mogle da budu preduzete mere koje bi povećale šanse pripadnicima nacionalnih manjina da se pod zakonom propisanim uslovima zapošlјavaju u javnim službama do toga nije došlo.

6. Prema rezultatima Popisa stanovništva (2002) godina u Srbiji živi 108.193 građana romske nacionalnosti. Istraživanja i procene ukazuju na to da je taj broj veći (oko 450.000) i da je uzrok nesklada između zvaničnih statističkih podataka i procena u većini slučajeva etnička mimikrija kojoj Romi pribegavaju nastojeći da se zaštite od predrasuda i diskriminacije, odnosno da socijalni napredak obezbeđuju lakše ukoliko prikriju etnički identitet.

Osnovni problem teškog života Roma u Srbiji jeste strukturno siromaštvo koje je moguće prevazići samo uz institucionalnu podršku i dugoročnim merama suzbijanja uzroka takvog stanja. U vezi s tim Narodna skupština je donela Strategiju integracije Roma (2009), a Vlada RS, pored toga što je pristupila regionalnoj 



inicijativi „Dekada Roma“ donela je 2005. akcione planove za unapređenje položaja Roma u oblasti obrazovanja, stanovanja, zapošlјavanja i zdravstvene zaštite, a pet godina kasnije još osam akcionih planova u drugim oblastima. Takođe, ustanovlјeno je nekoliko institucija koje se staraju o sprovođenju Strategije i akcionih planova – Kancelarija za unapređenje položaja Roma pri Ministarstvu za lјudska i manjinska prava, Savet Vlade RS za integraciju Roma, Kancelarija za inkluziju Roma pri Vladi AP Vojvodina. Početkom 2011. godine nemoguće je proceniti kakvi su domašaji programa Vlade na ukupan položaj Roma. Poseban problem u vezi s tim je nedostatak informacija državnih organa o preduzetim merama i rezultatima. Postojeći podaci pre ukazuju na slabosti programa nego na njegovu uspešnost. 

Nastojeći da, u skladu s svojim nadležnostima, sagleda rezultate državnog rograma Roma Zaštitnik građana u saradnji s agencijama UN razvija program praćenja ostvarenih rezultata i sprovođenja Strategije i akcionih planova. Rezultat ove aktivnosti Zaštitnika građana će biti Poseban izveštaj Narodnoj skupštini o sproviđenju Strtegije integracije Roma i preporuke nadležnim državnim organima u vezi s unapređenjem stanja koje bude utvrđeno.

Rešavanje problema „pravno nevidlјivih lica“ odnosno građana kojima nije priznat građanski status i prava jer nikada nisu upisani u matične knjige i nemaju lična dokumenta više od decenije je aktivno prisutan u radu državnih organa, međunarodnih organizacija i NVO. Nastojeći da doprinese rešavanju statusa lјudi bez priznatog građanskog statusa, među kojima je najviše Roma, Zaštitnik građana posreduje  u razgovorima Ministarstva za državnu upravu i lokalnu samoupravu u čijoj nadležnosti je sprovođenje organizacije upisa u matične knjige, UNHCHR i nevladinih organizacija u vezi sa sistemskim rešavanjem statusa „pravno nevidlјivih lica“. Takođe, po pritužbama građana Zaštitnik građana postupa omogućavajući „pravno nevidlјivim licima“ da se upišu u matične knjige i dobiju lična dokumenta.

Zaštitnik građana je počeo i sa organizacijom prijema pritužbi građana u romskim naselјima. To je bilo neohodno jer je uočeno da je broj pritužbi Roma nesrazmerno nizak problemima s kojima se suočavaju. Motiv za ovakvu organizaciju rada predstavlјalo je i saznanje da su Romima mnoge institucije nedostupne, a i da se suočavaju s različitim vrstama prepreka, među kojima je moguća i diskriminacija, priliko ostvarivanja lјudskih i građanskih prava. 

7. Poslednjih godina učestalo je ispolјavanje rasizma i ksenofobije prema Romima, ali iprema pripadnicima drugih nacionalnih manjina. 

Slučaj Jabuka: U junu 2010. godine u selu Jabuka, nadomak Beograda, Romi su bili izloženi višednevnim napadima sugrađana, etničkih Makedonaca i Srba (Jabuka je selo u kojem je prema Popisu iz 2002. godine nastanjeno 51% Srba i 32% pripadnika 



makedonske nacionalne manjine i 0,38% pripadnika romske manjine). Povod napadima u kojima je učestvovalo gotovo hilјadu lјudi bio je sukob maloletnika koji je okončan ubistvom – dečak romske nacionalnosti je u tuči ubio vršnjaka Makedonca. Intervencija policije, brzo određivanje pritvora organizatorima napada i kvalifkacija tužilaštva da je reč o krivičnom delu kojim se raspiruje i podstiče rasna, nacionalna i verska mržnja, aktivnosti mesne i lokalne samouprave nisu bili dovolјne mere za okončanje protesta. Zaštitnik građana je više puta, tokom tih dana posetio Jabuku, a protesti i napadi su prestali zajedničkim obraćanjem Predsednika države i Zaštitnika građana, građanima Jabuke. Zaštitnik građana je nakon toga nastavio da prati razvoj situacije i ocenjuje da i dalјe postoji latentni rasizam i napetosti.

Ispisivanje rasističkih grafita: Sporadično, ali sve češće na romskim kućama ili u blizini njihovih naselјa ispisuju se rasistički motivisani grafiti, iscrtavaju svastike i upućuju preteće i ponižavajuće poruke. Primera radi već u 2011. godini Zaštitnik građana je pokrenuo postupak u vezi s ispisivanjem rasistički motivisanih poruka u romskim anselјima u Požegi i Somboru. U ovim slučajevima, kao i u nekim prethodnim istražni postupak je izveden u skladu s zakonom i pravilima isztrage, pokrenuta je optužnica protiv N.N. lica u vezi s raspirivanjem rasne i nacionalne netrpelјivosti. Međutim, Zaštitnik građana nije poznato da li su počinioci ovakvih krivičnih dela identifikovani i da li im je suđeno po optužnici.

Protesti prilikom preselјenja Roma: Na rasizam ukazuje i nekoliko protesta koji su održani u Beogradu prilikom pokušaja izmeštanja nehigijenskih romskih naselјa. Naime, nekoliko puta gradske vlasti su pokušale da presele žitelјe dva velika romska naselјa na Novom Beogradu na lokacije koje su gradskim urbanističkim planom predviđene za tu namenu – Zemun Polјe, Ovču, na drugu lokaciju u opštini Novi Beograd. Međutim, svaki put građani koji žive u blizini ovih lokacija su protestovali jasno ukazujući na to da ne žele za susede Rome iz ovih naselјa. Zaštitnik građana je doneo preporuku gradskim vlastima u vezi s preselјenjem Roma iz naselјa „Gazela“ koje je bilo smešteno ispod centralnog gradskog mosta. Romi su s ove lokacije preselјeni na prihvatlјiv način, ali ne i u skladu s Akcionim planom o stanovanju Roma koji je usvojila Vlada RS i međunarodnim standardima. Romi iz ovog naselјa su raselјeni u privremeni smeštaj u kontejnere na više gradskih lokacija. Prema saznanjima Zaštitnika građana dolazi do povremenih uznemiravanja Roma smeštenih na ovim lokacijama.

Rasizam prema učenici romske nacionalnosti: Očigledan primer neposrednog rasističkog ponašanja identifikovan je u postupku koji je Zaštitnik građana vodio u slučaju romske devojčice koju su vršnjaci zbog boje kože i etničke pripadnosti vređali, ponižavali i fizički napali. Umesto podrške, kod nastavnika i rukovodstva škole, porodica ove devojčice je dobila poruke koje ukazuju na potpunu neosetlјivost i prikriveni rasizam. 



Segregacija motivisana rasnim predrasudama: U vezi s nastavom u osnovnim školama uočeno je da roditelјi neromske nacionalnosti u pojedinim lokalnim zajednicama sve češće ne upisuju decu u škole u kojima nastavu pohađa značajniji broj Roma. Ovaj problem je najuočlјiviji u OŠ „Petar Tasić“ u Leskovcu. 

Iako upravni organi nisu izneli  jasne i precizne podataka o tome na koji način se Romi suočavaju u diskriminacijom prilikom obrazovanja, zapošlјavanja ili ostvarivanja prava, njene posledice su vidlјive. Do sada, izuzev donošenje Zakona o zabrani diskriminacije (2009), nisu preduzete nikakve mere, niti su doneta odgovarajuća akta kojima bi se predupredila diskriminacija Roma ili na osnovu kojih bi bile otklanjane njene posledice. Zabrinjavajuće je i to da se počinioci krivičnog dela izazivanja rasne, nacionalne, etničke i verske netrpelјivosti retko otkrivaju i procesuiraju 

Primeri nacionalne netrpelјivosti prema pripadnicima ostalih nacionalnih manjina: Da se s problemom rasizma i nacionalne netrpelјivosti suočavaju i pripadnici drugih nacionalnih manjina ukazuju postupci koje je Zaštitnik građana vodio. U Temerinu je nakon ispisivanja šovinističkih grafita prema pripadnicima mađarske nacionalne podstaknute  etničke napetosti koje su uslovile nekoliko konflikata. Rasističkim grafitima bili su izloženi i pripadnici jevrejske zajednice i pripadnici bošnjačke i albanske nacionalne manjine, a početkom 2011. godine Zaštitnik građana je pokrenuo postupak u kojem utvrđuje činjenice u vezi s ostupanjima državnih organa prilikom grubog vređanja nacionalnog dostojanstva pripadnika hrvatske nacionalne manjine u Subotici. Zaštitnik građana je vodio i postupak protiv lekara zaposlenom u Kliničkom centru Srbije zbog toga što je pacijentkinju s otvorenim prelomom izvrgavao ruglu zbog muslimanskog porekla, a u toku je postupak u kojem se utvrđuje da li je bilo diskriminacije u Ministarstvu unutrašnjih poslova prilikom nezapošlјavanja građana bošnjačke nacionalnosti.

Diskriminacija na verskoj osnovi: Diskriminacije neposredne i posredne je bilo i u vezi s ostvarivanjem slobode veroispovesti. Zaštitnik građana je vodio postupak u vezi s zlostavlјanjem građanina pripadnika Hindu Vajšnavske verske zajednice u kojem je utvrdio da Ministarstvo unutrašnjih poslova jeste preduzelo zakonom propisane aktivnosti, ali ida nije preduzelo sve neophodne mere kako bi otkrilo počinioce koji su brutalno vređali njegovo dostojanstvo i naneli mu povrede. 

Takođe, Rumunska pravoslavna crkva ukazuje na problem u vezi s njenim radom u severoistočnom delu centralne Srbije u kojem su nastanjeni pripadnici vlaške nacionalne manjine. Ne ulazeći u problem identiteta Vlaha i njihovog etničkog porekla, koje je stvar subjektivnog određenja građana, Zaštitnik građana se upoznao 



s problemima s kojima se suočavaju sveštenici vernici Rumunske pravoslavne crkve u ovom delu Srbije.

8. Zakon o crkvama i verskim zajednicama (2006) godine je trebalo da uredi pravni položaj crkava i razradi ustavno načelo slobode veroispovesti (Ustav RS, čl.43). U izvesnom delu Zakonom je to uređeno, ali je ostao niz protivrečnosti i nedorečenosti na koje su ukazali Zaštitnik građana, ali i male verske zajednice i stručna javnost. Zaštitnik građana je Mišlјenjem (16-1211/09) o potrebi unapređivanja pravnog položaja crkava i verskih zajednica i ostvarivanja slobode veroispovesti kroz unapređivanje propisa i njihovu pravilniju primenu ukazao Ministarstvu vera da potreba potpunijeg ostvarivanja Ustavom garantovane slobode veroispovesti i prava crkava i verskih zajednica, odnosno onih koji traže da se kao takvi registruju, zahteva unapređenje odredbi Zakona o crkvama i verskim zajednicama i Pravilnika o sadržini i načinu vođenja Registra crkava i verskih zajednica, ali i unapređenje u načinu njihove primene. Pre donošenja Mišlјenja Zaštitnik građana je pažlјivo analizirao i organizovao stručnu raspravu o regionalnim iskustvima u vezi s ostvarivanjem slobode veroispovesti, pripremio stručnu analizu Zakona o crkvama i verskim zajednicama i problemima koji nastaju u njegovoj primeni. Upućujući Mišlјenje Ministarstvu vera, Zaštitnik građana je imao u vidu i to da primena Zakona i način na koji je uređena registracija crkava i verskih zajednica može za posledicu da ima neravnopravan pravni status crkava i verskih zajednica.

U tom smislu Zaštitnik građana je posebno ukazao da bi izmene odredbi Zakona o crkvama i verskim zajednicama koje su u primeni izazivale teškoće i sporove, doprinele delotvornijem i pravilnijem ostvarivanju slobode veroispovesti, unapređenju pravnog položaja crkava i verskih zajednica i unapređenju pravne sigurnosti. U tom smislu izdvojeni su članovi: 6 (autonomija crkava i verskih zajednica); 7 (autonomna regulativa crkava i verskih zajednica); 8 st. 5 (pravo sveštenika na učešće u javnom životu); 16 (konfesionalne zajednice); 18 (postupak registracije verskih organizacija); 19 (naziv verske organizacije); 20. st. 3. i 4. (rešavanje o zahtevu za upis u Registar); 22 (brisanje iz Registra).

Zaštitnik građana je Mišlјenjem skrenuo pažnju i na to da Zakonska neutemelјenost i nedorečenost većeg broja odredbi Pravilnika o sadržini i načinu vođenja Registra crkava i verskih zajednica („Sl. Glasnik RS“, br. 43/2006) u znatnoj meri šteti pravnom položaju crkava i verskih zajednica utvrđenom Ustavom Republike Srbije i Zakonom o crkvama i verskim zajednicama. Ministarstvo vera bi, donošenjem novog ili suštinskim izmenama postojećeg Pravilnika o sadržini i načinu vođenja Registra crkava i verskih zajednica, značajno doprinelo unapređenju pravnog položaja crkava i verskih zajednica i otklonilo veći broj prepreka zakonitom i efikasnom ostvarivanju prava crkava i verskih zajednica u postupku registracije.



                 Najzad, Mišlјenjem je istaknuto da bi napredak u ostvarivanju                            slobode veroispovesti bio ostvaren i pravilnijom primenom propisa,                    pre svega u smislu veće doslednosti i podjednake primene prema                      svima koji se nalaze u istoj pravnoj situaciji; tumačenja propisa na                    način koji za posledicu ima podsticajano, a ne restriktivno dejstvo na                  ostvarivanje slobode veroispovesti i pridržavanja načela upravnog                      postupka. 

Zaštitnik građana ukazujući na: primere otvorenog ili prikrivenog rasizma i nacionalne netrpelјivosti; propuste u zakonima i propisima i njihovo neprimenjivanje koje dovode do diskriminacije i faktičkog nejednakog položaja građana pripadnika nacionalnih manjina; preduzimajući aktivnosti iz svoje nadležnosti; nastoji da doprinese:
- prevazilaženju svakog oblika rasizma, šovinizma i diskriminacije;
- donošenju propisa čije primenjivanje u praksi omogućava delotvoran napredak u vezi s eliminacijom rasizma i šovinizma i faktičko unapređenje zaštite prava nacionalnih manjina;
- unapređenju rada javne uprave u smislu njenog razumevanja problema rasnih, nacionalnih, etničkih ili verskih manjina i stvaranja kapaciteta za sprovođenje i praćenje prava;
- podstakne razvoj društvene atmosfere u kojoj rasna, nacionalna ili etnička pripadnost, versko uverenja nisu prepreka za ostvarivanje lјudskih i građanskih prava i povid za diskriminaciju, već vrednost koja proističe iz lјudske prirode  kao takve.

http://www.pravamanjina.rs/index.php/sr/podaci/dokumenta/-